مُشک چیست؟ و چطور ساخته میشود؟

می توان به جرات گفت پر تکرار ترین واژه در دنیای عطرسازی چه در گذشته و چه هم اکنون، واژه ی مشک است. این ترکیب طبیعی جادویی با رایحه ی سنگین و سحرآمیز خود همواره در لیست مواد اولیه ی ساخت محصولات معطر جای داشته و نقش پر ررنگی را ایفا میکند.

از همین رو BASTING ادکلن باستینگ اینبار بررسی مشک را در مقالات خود قرار داده است تا با قدم گذاشتن در دنیای طبیعی روایح و نعمات خدادادی در این زمینه اطلاعات مفیدی را کسب کنیم.

مُشک چیست؟

مشک از کلمه ی عربی مسک گرفته شده است که در عطرسازی به عنوان رایحه پایه مورد استفاده قرار می گیرد. این ماده ی معطر و خوش بو، یکی از پایه های اصلی در ترکیب عطرها محسوب می شود که از آن به عنوان یک عنصر ملایم کننده سایر نت های تشکیل دهنده عطر یاد می شود. مشک این قابلیت را دارد که رایحه تیز و تند نتهای تشکیل دهنده عطر را خنثی کرده و به حد مطلوبی برساند.

این ماده اگر از نوع حیوانی باشد از غده یا کیسه ای در بدن جنس نر بعضی از حیوانات مثل آهوی ختن، موش آبی و اردک استرالیایی یا از گربه ی ماده ی زباد استخراج می شود.

به طور کلی این ماده ی معطر از سه منبع مجزا به دست می آید که به شرح زیر است؛

مشک حیوانی

مشک حیوانی رایحه ای شیرین داشته و از ماندگاری بالایی برخوردار است.

مشک آهوی ختن (Musk deers)

آهوی ختن جانوری ست که به دلیل دندان‌های نیشِ بلند خود به نام گوزن خون آشام نیز شناخته می‌شود. این آهو برخلاف لقب ترسناک خود نه خون آشام هستند و نه گوشت‌خوار بلکه از گیاهان تغذیه میکند. گونه‌های نر این حیوان شاخ ندارند با دندان‌های عاج مانند خود جلب توجه می‌کنند. این آهو جزو آهوان کوچک اندام است که عموما داری جثه‌ی کوچک بوده و وزنشان نسبت به اکثر آهوان بیشتر است.

این نوع مشک که در زمانهای بسیار دوری در دسترس بشریت بوده است در واقع از بدن یک نوع آهوی نر به دست می آید. مشک این نوع آهو از غده هايی که بین ناف و دستگاه تناسلی جنس نر است استخراج می کنند. گفتنی ست این آهو در جنگل های کوهستانی هند، پاکستان، تبت ،چین و سیبریا زندگی می کند.

شاید بپرسید این ماده برای خودحیوان چه خاصیت و کاربردی دارد؟ جالب است بدانید خود آهوی نر نیز از آن به عنوان عطر، برای جذب جنس مخالف استفاده می کند! این ماده ی معطر بعد از آنکه در معرض هوا و اکسیژن قرار می گیرد، خشک شده و بوی خاص خود را برای انسانها نیز به نمایش می گذارد.

این ماده خوشبو بدن آهو به شکل مایع است. به همین دلیل در گذشته برای بدست آوردن مشک اقدام به کشتن حیوان می‌کردند. به مرور زمان مشک درون کیسه سفت و خشک شده که موجب خارش شدید در این ناحیه می‌شود. در این هنگام آهوی ختن با کشیدن بدن خود به سنگ‌ها یا درختان سعی می‌کند کیسه به همراه مشک سفت شده درون آن را از بدن خود خارج کند. در این زمان است که می شود مشک را بدون کشتن حیوان استخراج کرد؛ یعنی در فصل زمستان.

از هر حیوان حدود چند ده گرم مشک استخراج می شود با وجود آنکه می توان بدون کشتن حیوان این ماده را استخراج کرد اما متاسفانه بی انصافی بشریت در حق این حیوانات بی گناه باعث کشته شدن بی دلیل آنها به دست شکارچیان می شود. به همین دلیل برای حفظ جان این دسته از حیوانات و جلوگیری از خطر انقراض آنها، از سال 1979 استفاده از مشک طبیعی در عطرها ممنوع شد و عطرسازان اقدام به استفاده از نمونه های مصنوعی آنها کردند.

مشک آهوی ختن رایحه ای گرم و تحریک کننده، شیرین، اورينتال، بالزاميك، حيواني، غلیظ و قوی داشته و در اکثر مواقع برای ایجاد ثبات در نت پایه مورد استفاده قرار می گیرد.

بهتر است بدانید بهترین نوع مُشک، مُشک تازه با رنگ قهوه‌ای کم رنگ است که رایحه‌ای بسیار تند و غلیظ دارد. استفاده بی رویه از این ماده در در افراد گرم مزاج موجب ایجاد سردرد می‌شود. چرا که مشک تازه به اندازه‌ای غلیظ است که استشمام آن می‌تواند موجب خونریزی بینی شود. پس توصیه میشود افراد ساکن مناطق گرم، که در فصل‌های گرم سال از این ماده استفاده نکنند. همچنین زیاده روی در مصرف مُشک ممکن است موجب بدبویی دهان و زردی صورت شود.

مشک گربه زباد (Civet)

زباد، جانوری پستاندار و گوشتخوار است که در کشورهایی مثل هند و آفریقا زندگی میکند. این گربه به خاطر ویژگی‌های ظاهری اش مثل طرح سیاه و سفید روی پوست خزدار و همچنین صورت خاکستری به همراه نوار سیاه رنگ دور چشمانش شبیه به راکون است و ممکن است این دو را با هم اشتباه بگیرید.

برخلاف مشک آهو که از جنس نر گرفته میشود، مشک گربه ی زباد از جنس ماده گرفته می شود. این گربه های ماده روغنی و بد بو از غده‌های نزدیک به اندام تولید مثل خود ترشح می‌کنند که زباد یا غالیه نام دارد. این ماده ی روغنی برای تعیین محدوده قلمروشان مورد استفاده قرار می گیرد. جالب است بدانید رایحه این ماده ترشح شده برای انسان چندان خوشایند نیست ولی با چند بار رقیق کردن، به رایحه‌ای مشک مانند و دلپذیر تبدیل می‌شود. رایحه‌ این مشک بدبو، تند و زننده است و حتی شاید مدفوع مانند باشد. در کارخانه‌های عطر سازی برای رفع بوی تند این مشک، موادی مانند الکل، نشادر يا زيركربنات، زير فسفات، آهك و اكسيد آهن را به عطر می افزایند.

مقدار این ماده ی ترشح شده از هر حیوان ماده به اندازه 4 گرم مشک در هفته می باشد که این مشک توسط انسان‌ها برای ساخت عطرهای گران قیمت جمع آوری می‌شود. اما در گذشته انسانها با روش های غیر اخلاقی مانند حبس این حیوانات در قفس و جمع آوری مشک آنها اقدام به جمع آوری مشک می کردند.

این ماده ی معطر نیز مانند مشک آهو ی ختن از دوران بسیار قدیمی و دوری کشف شده و مورد استفاده ی عطرسازان سنتی قرار می گرفته است. جالب است بدانید درگذشته علاوه بر استفاده به عنوان ماده ی معطر به عنوان تثبیت کننده‌ی سایر نت ها نیز به کار گرفته می شد.

از دیگر فواید گربه ی زباد این است که گران‌ترین قهوه جهان از مدفوع گربه زباد تهیه می‌شود! گونه ی نخلی آسیایی، علاقه عجیبی به خوردن دانه‌های قهوه دارد. این گربه ها دانه‌های قهوه قرمز وحشی خورده و به صورت هضم نشده به حالت مدفوع دفع می کنند. این دانه‌های قهوه پس از حدود یک روز و نیم ماندن در دستگاه گوارش زباد نخلی آسیایی، عطر و طعم خاصی به خود می‌گیرند. دانه‌های خارج شده از حیوان، کاملا شسته و سپس با نور خورشید خشک و برشته می‌شوند. بعد از اینکه دانه‌های قهوه دم کشیدند یک قهوه معطر و بسیار خوشبو، با طعم کارامل و شکلات بدست می‌آید.

مشک گیاهی

به لطف خالق طبیعت، هنگامی که حیوانات به دلیل استخراج بی رویه مشک کشته شده و با خطر انقراض روبه رو شدند، گیاهانی با رایحه ی مشک و تقریبا آروماتیک و چوبی و خاکی به همراه بویی شیرین و پودری در طبعیت یافت شد. اما مشک های گیاهی نیز به دلیل کمیاب بودن این گونه گیاهان و سختی استخراج رایحه آنها گران هستند. منتهی از دیگر فواید آنها رایحه‌ی ماندگار و با کیفیت شان است.

برخی گیاهان مانند سنبل ختایی یا وحشی و کرفس وحشی و… که خواص درمانی دارند و در درمان اختلالات منس و اسپاسم عضلانی استفاده می شوند، به روش تقطیر مورد استفاده در صنعت عطرسازی واقع شدند. گیاه از خانواده پنیرکیان و مشک ریحان از دیگر مشک های گیاهی صنعت عطرسازی هستند.  همچنین از رایحه دانه ی گیاه ambrette از خانواده پنیرکیان هم که ترکیبی از بوی کپک، شیرین، قدیمی، حیوانی، گرم و کدر بسیار با کیفیت برای تولید مشک گیاهی گرفته می شود.

مشک سنتتیک

در نهایت شیمی دان ها و عطر سازان برای جلوگیری از آسیب های جبران ناپذیر و همین طور پایین آوردن هزینه های استخراج مشک های طبیعی اقدام و حل نیاز روز افزون صنعت عطرسازی به مشک، اقدام به تولید مشک های سنتتیک و مصنوعی کردند. مشک های سنتتیک در سه دسته نیترو، پلی سایکلیک و ماکروسایکلیک قرار می گیرند که امروزه استفاده از نیترو و سایکلیک ممنوع است و فقط از ماکروسایکلیک برای ساخت عطر های مختلف استفاده می شود.
عطر سازان مشک های سنتتیک را با مشک های گلی مخلوط می کنند تا بویی که از آن منتشر می شود بوی شیرین، خامه‌ای، سبک، لایت و روشن داشته باشد.