تاریخچه عطر

از آنجا که فکر به سرگذشت وقایع، افراد و اشیاء همیشه ذهن آدمی را به خود مشغول می‌کند، پرداختن به تاریخچه ی عطر و ادکلن هم می‌تواند بسیار فرح بخش و هیجان انگیز باشد بنابراین با مجموعه ی ادکلن شیرین و فرهاد پا به تاریخ گذارید و گذشت وقایع را با ما مرور کنید.

امروزه شاید عطر، این ماده‌ی اسرار آمیز، تنها در جذابیت و حال خوش بشر دخالت داشته باشد اما بهتر است این را هم بدانید که در گذشته‌ای دور انسان‌ها از رایحه ها برای ایجاد فضای معنوی و تقدس در عبادگاه‌های خود استفاده میکردند. البته باید این قسمت از تاریخ را هم در گوشه ای از ذهن داشت که انسانهای اولیه ی بیشماری ممکن است به طور اتفاقی گیاه معطری را سوزانده باشند یا از کنار شعله های خوشبوی آنها گذر کرده باشند اما برای بررسی تخصصی تر باید گفت کلمه‌ی Perfume به معنای عطر از کلمه Fume یعنی دود گرفته شده است، و دلیل آن هم بسیار روشن است چرا که در فقدان صعنت پیشرفته ی عطر سازی متداول ترین راه استشمام رایحه های گیاهی سوزاندن آنها بود. عطرسازی در آفریقا و آسیا یعنی مصر و بین‌النهرین، در چیزی نزدیک به پنج هزار سال پیش، شروع شد.

عطرسازی در مصر باستان

مصریان بر این باور بودند که سوزاندن گیاهان معطر و به راه افتادن رایحه خوش آنها خدایان را خوشحال کرده و باعث پدیدار شدن خدای خورشید در آسمان می‌شود. و این باور تا جایی رخنه کرده بود که آنها افراد بلند مرتبه ی خود را در اتاق های معطر دفن می کردند. اولین عطر در سال 1897 در پی حفاری باستان شناسان در یک مقبره کشف شد. آنها متوجه عطری در فضا شده بودند که پس از پنج هزار سال، هنوز هم در آن مقبره جریان داشت. باستان شناسان پس از بررسی و کنکاش دریافتند فردی که در آن مقبره دفن شده بود، میزان زیادی از روغن‌های معطر به همراه داشت که پس از هزاران سال، هنوز هم رایحه شیرین خود را حفظ کرده بود. در یکی دیگر از اکتشافات، باستان شناسان اتاق مخصوص عطرسازی را کشف کردند که روی دیوارهای آن، دستور ساخت عطرهای مختلف به صورت هیروگلیف نوشته شده بود.

از ترکیبات رایج عطرهای مصریان باستان میتوان به گل یاس، سوسن سفید، درخت کندر، صمغ و عسل اشاره کرد که هنوز هم جایگاه به خصوصی در بین ترکیبات عطرها دارند. رفته رفته این صنعت در بین مردم عادی هم رواج پیدا کرد و مصریان دریافتند با وارد کردن مواد معطر دیگری مانند زنجبیل، فلفل و چوب صندل از تمدن های دیگر مانند هند میتوانند به رایحه های خوش بوی دیگری دست پیدا کنند و در این حرفه به جلو قدم برداشتند. گفتنی‌ست عمومیت عطرها مخصوصا در بین بانوان بیشتر به این دلیل بود که مواد موجود در لوازم آرایش بوی بدی داشتند و برای پنهان کردن بوی نامطبوع آنها  دست به دامان عطرها می شدند.

عطرسازی در ایران باستان

تاریخ ساخت عطر در ایران به اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد برمیگردد. قدیمی‌ترین کارگاه تولید عطر جهانی که تا به امروز کشف شده است در محوطه باستانی سیلک چیزی حدود 4 هزار سال قدمت دارد. اولین عطر ایرانی، در تُنگ‌هایی کوچک مرمری که مخصوص نگهداری عطر بودند پیدا شد. اولین شیمی‌دان ثبت شده در دنیا زنی بنام تاپوتی ست که طبق لوح های باستانی خط میخی در هزاره دوم قبل از میلاد در بین النهرین می‌زیسته است. این بانو اولین عطرساز ثبت شده تاریخ می باشد که رایحه ها را معمولا به صورت بخور و با ترکیب و تقطیر گل‌ها، روغن ها و سایر مواد معطر ترکیبات شبیه به عطر های عصر حاضر ما را ساخته است. ایرانیان مدتی بعد به این نکته پی بردند که در صورت ماندن ادویه و گل در چربی یا روغن، بخشی از ماده اصلی خوشبو در چربی یا روغن باقی می‌مانند و به این ترتیب روغن‌های دارویی و مرهم‌های معطر به وجود آمد.

گفتنی‌ست قدیمی‌ترین کارگاه تولید عطر در پیرگوس قبرس، کشف شده که قدمت این اختراع باستانی به 4 هزار سال میرسد و از جمله ابزار عطرسازی که در این مکان کشف شد می توان به دستگاه های تقطیر، قیف، ظروف کاسه ای برای مخلوط کردن و بطری اشاره کرد.

در دوران پارت ها از روغن‌ها و ترکیبات معطر برای تکمیل آرایش زنان، پادشاهان و روحانیان زرتشتی استفاده می‌کردند. رفته رفته با گذشت زمان و پیشرفت ارتباط آدمی و محبوبیت روز افزون عطریات، در دوره ساسانیان تجارت عطر و موادی چون عود، صندل و کافور که از هند به ایران وارد می‌شدند، شکل گرفت. خلفای اموی و عباسی هم که همیشه مجذوب شیفته اشرافیت پادشاهان ایرانی بودند، به تقلید از آنان موی سر و ریش خود را با مشک سیاه می‌کردند.

با توجه به اینکه در گذشته صنعت عطر سازی و ساخت گیاهان دارویی تفاوت و مرز فاحشی با یکدیگر نداشتند، دانشمند و پزشک بزرگ ایرانی ابن سینا نیز در عطرسازی نام ماندگاریست. چرا که او در دوره ی قرون وسطی مبتکر روش تقطیر شد. روشی که امروزه به طور معمول در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد، یعنی تقطیر سیستماتیک عصاره‌ی گلها، توسط این دانشمند بزرگ ایرانی اولین بار با گل رز ابداع شد. باعث سرافرازی ست که دراین صنعت محبوب و گران قیمت جهانی، پس از ابن سینا، زکریای راضی با کشف الکل نامدار شد و تحول عظیمی در این مسیر ایجاد کرد.

از ترکیبات پر کاربرد در عطرسازی دیرینه ایران میتوان به روغن‌ بنفشه، گل سرخ، نرگس، سوسن، زنبق، مورد، مرزنجوش، بادرنگ و بهارنارنج اشاره کرد که به کشورهای شرقی نیز، صادر می‌شد.

عطرسازی در روم و یونان باستان

رومیان هم مانند مصریان از عطرها در مراسمات مذهبی خود استفاده می کردند و شاید به همین دلیل بود که بر این باور بودند روغن‌های معطر برای درمان بیماری‌ها و دور کردن بیماری‌های همه‌گیر معجزه میکند؛ از جمله برای مقابله با تب و سوء هاضمه. رومیان باستان به قدری شیفته ی ترکیبات عطرآگین بودند که گاها واردات زیاد عطر اقتصاد آنها را تحت الشعاع قرار می‌داد و پادشاه قرن ششم روم برای جلوگیری از اصراف در هزینه های مملکت داری عطر را ممنوع کرد! اما قابل حدس است که با توجه به علاقه و وابستگی مردم به عطر این ممنوعیت دیری تپایید.

گفتنی ست رومیان اولین کسانی بودند که عطر مایع که قابل استفاده بر روی پوست باشد را ابداع کردند. البته این عطرها با عطرهای امروزی بسیار تفاوت داشتند؛ به این صورت که پودرهای خوشبو را، که در واقع گیاهان له شده و صمغ‌ها بودند، بدون استفاده از الکل با روغن ترکیب می‌کردند. از متداول ترین مواد اولیه مورد استفاده در عطر رومیان گل سرخ، انار، به، انگور، رزماری، اسطوخدوس و ریحان بودند. ترکیبات دیگری هم بودند اما گران قیمت محسوب می شدند؛ از جمله دارچین و مر، بلسان مکی، صمغ کاج و ریشه‌ها.

عطرسازی در فرانسه

امروزه شهرت و کیفیت عطرهای فرانسوی در جهان زبان‌زد است اما شاید تا به حال به گوشتان نخورده باشد که قدمت عطرسازی در فرانسه به دوره رنسانس برمیگردد. کاترین مدیچی، اشراف زاده ی ایتالیایی پس از ازدواج با هنری دوم، پادشاه  فرانسه، تحول عظیمی در آینده ی عطرهای دنیا به وجود آورد. در آن زمان دو شهر ونیز و فلورانس در ایتالیا در ساخت عطر شهره بودند اما کاترین پس از ازدواج، عطرسازش را با خود به دربار فرانسه آورد. کارگاه عطرسازی او توسط یک راهروی مخفی به محل اقامت ملکه متصل میشد و به همین ترتیب احتمال فاش یا دزدیده شدن فرمول عطرهای او وجود نداشت. دیری نپایید که در زمان هنری دوم، فرانسه به امپراتوری بزرگ عطرسازی تبدیل شد.

قرن هجدهم میلادی با ساخته شدن ادکلن، دنیای تازه ای به روی طرفداران عطر و سازندگان آن باز شد. در آن زمان ادکلن ها که بیشتر شامل لیمو، نارنج و گیاه رزماری می شدند به دلیل حجم و غلظت مطبوع، موارد استفاده بسیاری پیدا کردند؛ به طور مثال در خوشبو کردن آب حمام، خوشبو کردن دهان و خوشبو کردن نوشیدنی ها.

تولید عطر در فرانسه با انقلاب کبیر رشد خود را از دست داد اما دوباره با روی کار آمدن ناپلئون بناپارت به دوران شکوفایی خود برگشت.

با وجود گذشت دهه ها از ازدواج موفق کاترین و هنری، همچنان دو کشور ایتالیا و فرانسه پرچمداران تولید عطر در جهان هستند. با توجه به منابع پر اهمیت و حیاتی حیوانی در تولید عطر، این جانداران با خطر انقراض و آسیب های زیادی مواجه شدند که در اواخر قرن 19 بشریت برای جلوگیری از این عارضه ی خطرناک دست به تولید صنعتی به منظور تقلید بوی این عناصر زد. این کار با تولید مواد شیمیایی معطری همچون وانیلین و کومارین ممکن شد.